Willigis Jaeger – niemiecki benedyktyn, mistrz zen, założyciel transkonfesyjnej linii zen „Pusta Chmura”.
Życie
Urodził się 7 marca 1925 roku w Hoesbach. Edukację początkową odbył w rodzinnej miejscowości, następnie podjął naukę w gimnazjum koło Muensterschwarzach. W trakcie wojny początkowo wysłany do pracy przymusowej w kamieniołomach, następnie wcielony do wojska, szczęśliwie uniknął konieczności walki. Zaraz po zakończeniu wojny wstąpił do opactwa benedyktyńskiego w Muensterschwarzach. W roku 1948 rozpoczął studia filozoficzno-teologiczne, przyjmując święcenia kapłańskie w roku 1952. W latach 1952–1962 pracował jako prefekt i nauczyciel w internacie oraz gimnazjum należącym do opactwa. Od 1960 roku związany z ekumeniczną organizacją Aktion Missio. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych spotyka H. Enomyię-Lasalla, jezuitę będącego nauczycielem zen, oraz Roshiego Yamadę Kouna. W 1975 roku wyjeżdża do Japonii, gdzie w Kamakurze przez sześć lat praktykuje zen pod kierunkiego Roshiego Yamady, w roku 1980 uzyskując uprawnienie do nauczania zen. Po powrocie do Niemiec w 1983 roku zakłada w Wuerzburgu centrum medytacyjne, które z czasem przekształciło się w Wuerzburską Szkołę Kontemplacji. W roku 1996 otrzymał z rąk Roshiego Kuboty, następcy Yamady, tytuł mistrza zen.
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pisze książki na temat medytacji i mistyki. Ich zawartość sprawiła, że w roku 2000 zainteresowała się jego działalnością Kongregacja ds. Nauki Wiary, co ostatecznie zakończyło się zakazem publicznych wystąpień, wydanym w roku 2002. Zakazowi temu Jaeger się nie podporządkował, motywowany troską o liczne osoby czerpiące wsparcie i inspirację z jego działalności. W uzgodnieniu z przełożonymi zakonnymi opuścił klasztor oraz centrum w Wuerzburgu i założył w Holzkirchen nowy ośrodek, „Dom Benedykta”, w którym intensywnie naucza zen. W roku 2009 wyodrębnił swoją szkołę z japońskiej linii Sanbo-Kyodan, której dotąd był członkiem, i korzystając z nadanego mu przez mistrza chan Jing Hui prawa założył własną, europejską linię zen „Pusta Chmura”. W roku 2010 ustanowił swoich uczniów, Doris Zoells oraz Aleksandra Poraj-Żakieja mistrzami zen i swoimi następcami w linii „Pusta Chmura”.
Pojęcie duchowości i prawdziwa natura rzeczywistości
Jaeger słowa „duchowość”/”duchowy” używa często zamiennie ze słowem „mistyka”/”mistyczny”. W jego ujęciu jedno i drugie nie polega na niezwykłych doznaniach, które osobom im podlegającym miałyby dawać wgląd w jakąś inną rzeczywistość. Wręcz przeciwnie – dla Jaegera duchowość jest sposobem przeżywania tej rzeczywistości, która nas otacza na co dzień, jest doświadczaniem jej zarazem na zwykłym, codziennym, jak i na głębszym, „mistycznym” poziomie; duchowość jest zatem takim sposobem doświadczania świata, w którym jednostka w zwykłym życiu, w codziennych czynnościach doświadcza jego prawdziwej natury.
Zdaniem Jaegera, podstawowy błąd, jaki popełnia się w odniesieniu do kwestii religijnych i duchowych (zwłaszcza w kulturze zachodniej, choć nie tylko), można określić mianem dualizmu. Polega on zasadniczo na tym, że wyższą czy absolutną rzeczywistość traktuje się jako coś różnego od świata, w którym żyjemy; w tym ujęciu np. Bóg czy Brahman to nazwy osobnego bytu, oddzielonego od świata, obdarzonego wszechmocą, wszechwiedzą i innymi absolutnymi cechami, bytu, który powołuje ów świat do istnienia i nim kieruje.
Ten sposób myślenia jest zdaniem Jaegera tyleż szkodliwy, co błędny. W doświadczeniu duchowym czy też mistycznym rzeczy, jakie na co dzień traktujemy jako samodzielne i odrębne, ujawniają się jako momenty w rozwoju całej rzeczywistości; są formami, jakie przyjmuje owa rozwijająca się rzeczywistość. Dotyczy to również Boga, który nie jest jakąś istotą pozaświatową, który świat stwarza i nim rządzi; słowo „Bóg” odsyła raczej do ostatecznej warstwy rzeczywistości, siły napędzającej rozwój świata, która rozwija się i przyjmuje różne formy w postaci konkretnych rzeczy.
Nie oznacza to jednak, że przedmioty są tylko nieistotnymi narzędziami jakiejś większej, samodzielnej całości. Wręcz przeciwnie – to, że Bóg nie istnieje jako osobny przedmiot, oznacza również, że nie byłoby go bez konkretnych rzeczy. Pogląd ten Jaeger zwykle wyraża za pomocą metafor; jedna z ulubionych głosi, że Bóg jest oceanem, a rzeczy falami – fale nie są czymś samodzielnym i nie istnieją bez oceanu, jednak również ocean nie istnieje bez wody, która przyjmuje postać fal.
Duchowość byłaby zatem ostatecznie w ujęciu Jaegera sposobem ujmowania rzeczywistości polegającym na doświadczaniu jej jako zbioru powiązanych ze sobą, niesamodzielnych elementów, będących formami, jakie przyjmuje siła czy też energia stanowiąca osnowę świata.
Mistyka a religie
Zdaniem Jaegera każda z wielkich religii – chrześcijaństwo, islam, buddyzm, hinduizm i taoizm – wyrasta ostatecznie z żywego doświadczenia duchowego swego założyciela i/lub pierwszych pokoleń jego uczniów; innymi słowy, wyraźnie oddziela on mistykę (duchowość) od religii. Oznacza to dwie rzeczy. Po pierwsze, mistyka jest źródłem i właściwym sednem każdej religii. To, co nazywamy religiami wyrasta jako otoczka wokół życia i doświadczenia osób uduchowionych. Otoczka ta ma oczywiście skłonność do oddalania się od swego duchowego źródła leżącego w rzeczywistym doświadczeniu, i często zamiast ułatwiać kolejnym pokoleniom rozwój duchowy, raczej go utrudnia; stopień oddalenia danej religii od jej duchowego źródła oraz to na ile pomaga (względnie przeszkadza) w rozwoju duchowym jest dobrym wskaźnikiem żywotności danej religii.
Po drugie, mistyka jest zdaniem Jaegera czymś ponadwyznaniowym: wszystkie religie wyrastają z tego samego doświadczenia ostatecznej natury rzeczywistości, wszystkie mają ten sam rdzeń, którym jest doświadczenie mistyczne. Różnice między tradycjami zachodzą na poziomie religii, czyli całego instrumentarium dobudowanego do mistyki i mającego – przynajmniej w początkowym zamyśle – prowadzić do duchowego urzeczywistnienia jednostek. Tak więc słowa „Bóg”, „Allach”, „Pustka”, „Tao” czy „Brahman” to ostatecznie różne nazwy tego samego – prawdziwej istoty wszystkiego. Oczywiście większość tych nazw może być błędnie rozumiana – i tak rzeczywiście jest zwłaszcza w kulturze europejskiej, w której przez „Boga” zwykle rozumie się osobny przedmiot, istniejący „poza” światem – jednak rozumiane prawidłowo odsyłają do tego samego. Stan ten Jaeger ujmuje metaforycznie porównując doświadczenie istoty rzeczy do szczytu góry, a religie – do różnych dróg prowadzących na ten szczyt: wiele dróg – jedna góra; drogi na początku mogą się bardzo od siebie różnić, ale czym bliżej do szczytu, tym bardziej się do siebie zbliżają, a u końca drogi widać, że wszystkie inne prowadziły w to samo miejsce.
Chrześcijaństwo i duchowość
Zdaniem Jaegera chrześcijaństwo posiada cenną tradycję mistyczną, nie ustępującą osiągnięciom innych religii, jednak znajduje się ona w opłakanym stanie. Wybitni chrześcijańscy mistycy, tacy jak np. Eckhart czy Jan od Krzyża są postaciami zupełnie zmarginalizowanymi, teologia, zamiast prowadzić do doświadczenia duchowego, stara się udawać naukę, a sam główny nurt chrześcijaństwa uparcie trzyma się literalnego, dualistycznego sposobu rozumienia doktryny chrześcijańskiej. W ten sposób chrześcijaństwo zamiast prowadzić ludzi do duchowego rozwoju, raczej ich uwstecznia, cementując niedojrzałą, moralistyczną mentalność, w której Boga ujmuje jako istotę zajmującą się podglądaniem tego, co robią ludzie, osądzaniem ich oraz nagradzaniem bądź karaniem. Katastrofalny stan tradycji chrześcijańskiej dobrze ukazuje pewien epizod z biografii samego Jaegera: pod koniec studiów omal nie został wyrzucony z zakonu, gdy przełożeni, dokonawszy inspekcji jego karty bibliotecznej, zauważyli, że czyta dzieła chrześcijańskich mistyków.
Żywą tradycję duchową można natomiast jego zdaniem znaleźć w innych religiach, w szczególności w buddyzmie zen, który spośród wszystkich szkół buddyjskich kładzie największy nacisk na kluczową rolę doświadczenia w religii oraz na przeżywanie codzienności jako właściwą ścieżkę duchową.
Doktryna chrześcijańska
Duchowa odnowa chrześcijaństwa wymaga zdaniem Jaegera z jednej strony przywrócenia właściwej rangi chrześcijańskiej tradycji mistycznej, a z drugiej – przeinterpretowaniu dogmatyki w taki sposób, aby zarazem odpowiadała temu, co mówi doświadczenie duchowe, jak i pasowała do współczesnego obrazu świata. Jaeger podkreśla, że tradycyjny, dosłowny sposób interpretowania doktryny chrześcijańskiej nie ma w dzisiejszych czasach żadnej racji bytu. Po pierwsze jest on szkodliwy, gdyż narzuca dualistyczne myślenie o Bogu i świecie. Po drugie, wizja Boga jako istoty „gdzieś tam” mogła wydawać się wiarygodna kilkanaście wieków temu, gdy większość ludzi sądziło, że Ziemia jest płaska, a wszechświat kończy się na sferze gwiazd stałych, jednak dzisiaj nie ma już żadnego sensu. Charakterystycznym dla Jaegera motywem jest właśnie podkreślanie zbieżności nowoczesnego, naukowego obrazu świata – w szczególności współczesnej kosmologii oraz biologii ewolucyjnej – z obrazem świata proponowanym przez mistykę: oba ukazują rzeczywistość jako zasadniczo relacyjną i niesubstancjalną, tzn. składającą się z niesamodzielnych elementów ściśle ze sobą powiązanych, oraz nieustannie zmieniających się.
Duchowość
W swojej praktyce i nauczaniu stricte duchowym Jaeger kładzie nacisk na to, że rozwój duchowy nie ma prowadzić do odseparowania od zwykłego życia, lecz wręcz przeciwnie – do nowego, głębszego przeżywania codzienności. Założona przezeń linia „Pusta Chmura” ma charakter transkonfesyjny, co wyraża się m.in. w tym, że porzuciła większość form typowych dla japońskiego, buddyjskiego zen, a jednocześnie dystansuje się od oficjalnego, instytucjonalnego chrześcijaństwa. Osoby pragnące wstąpić na ścieżkę rozwoju duchowego zachęca Jaeger do praktykowania „czystego” zen, czyli medytacji bezprzedmiotowej, polegającej na ćwiczeniu samej obecności w chwili bieżącej; taka praktyka w miarę rozwoju ubogacana jest elementami bądź z tradycji chrześcijańskiej mistyki (jeśli chrześcijaństwo nie jest dla danego adepta czymś problematycznym), bądź z tradycji buddyjskich (w pozostałych przypadkach). Jaeger zasadniczo nie odrzuca idei rytuału religijnego, uważając, iż stanowi on istotny, fizyczny wyraz jakiegoś duchowego działania. Nie oznacza to jednak, aby nakłaniał do uczestniczenia w tradycyjnych obrzędach chrześcijańskich (czy buddyjskich); wręcz przeciwnie, zaleca raczej (i praktykuje) swobodne podejście do rytuałów, kształtując je w taki sposób, aby rzeczywiście rezonowały z doświadczeniem osób biorących w nich udział. Podkreśla też znaczenie ciała w duchowości, wskazując na duchowy wymiar sportu czy pracy fizycznej.
(mr)
Bibliografia
Prace Willigisa Jaegera w języku polskim:
- Kontemplacja – droga chrześcijańska, Warszawa 1999
- Fala jest morzem: rozmowy o duchowości, rozmawiał Ch. Quarch, Warszawa 2000
- Tu i teraz: myśli na każdy dzień, wybrał Ch. Quarch, Warszawa 2003
- Życie nigdy się nie kończy: o życiu, starości i śmierci, Warszawa 2007
- Fitness, wellness a duchowość (współautor: Ch. Quarch), Warszawa 2007
- O miłości, Warszawa 2010
- Modlitwa kontemplacyjna: wprowadzenie w oparciu o nauki św. Jana od Krzyża, Kielce 2015
- Rozmowy o codzienności: Willigis Jäger, Alexander Poraj-Żakiej, Wrocław 2015
- Tajemnica po tamtej stronie dróg: to, co nas łączy, i to, co nas dzieli (współautor: A. Grün), Kielce 2015
- Fala jest morzem: rozmowy o duchowości, rozmawiał Ch. Quarch, wydanie uzupełnione, Warszawa 2016
Książki w języku niemieckim:
- Du und die Weltmission: Ein Werkbuch zum Thema Weltmission, Düsseldorf 1963
- Kontemplation – Gottesbegegnung heute: der Weg in die Erfahrung nach Meister Eckehart und der „Wolke des Nichtwissens”, Salzburg 1982
- Kontemplatives Beten: Einführung nach Johannes vom Kreuz, Münsterschwarzach 1985
- Suche nach dem Sinn des Lebens: Bewusstseinswandel durch den Weg nach innen: Vorträge, Ansprachen, Erfahrungsberichte, Petersberg 1991
- Suche nach der Wahrheit: Wege, Hoffnungen, Lösungen, Petersberg 1998
- Der Himmel in dir: Einübung ins Körpergebet, (współautor B. Grimm), München 2000
- Die Welle ist das Meer: mystische Spiritualität, Freiburg im Breisgau 2000
- Aufbruch in ein neues Land: Erfahrungen eines spirituellen Lebens (red. Ch. Quarch, Cornelius von Collande), Freiburg im Breisgau 2003
- In jedem Jetzt ist Ewigkeit: Worte für alle Tage (red. Ch. Quarch), München 2003
- Wohin unsere Sehnsucht führt: Mystik im 21. Jahrhundert: Ansprachen – Predigten – Inspirationen, Petersberg 2003
- Wiederkehr der Mystik: das Ewige im Jetzt erfahren, Freiburg im Breisgau 2004
- „… denn auch hier sind Götter”: Wellness, Fitness und Spiritualität (współautor Ch. Quarch), Freiburg im Breisgau 2004
- Das Leben endet nie: über das Ankommen im Jetzt, Berlin 2005
- Das Leben ist Religion: Stationen eines spirituellen Weges (red. Ch. Quarch), München 2005
- 27 Perlen der Weisheit (red. K. Nimura-Eckert, fot. G. Aumeier), Petersberg 2004
Anders von Gott reden, Petersberg 2007 - Westöstliche Weisheit: Visionen einer integralen Spiritualität, Berlin 2007
- Weisheitsspuren 2009-2015: der spirituelle Jahresbegleiter, München 2008-2014
- Über die Liebe, München 2009
- Zen im 21. Jahrhundert, Bielefeld 2009
- Ein Leben für das Wesentliche: Willigis Jäger im Gespräch mit Paul J. Kohtes über sein spirituelles Lebenswerk der West-Östlichen Weisheit, Bielefeld 2010
- Die schönsten Texte von Willigis Jäger (red. Ch. Quarch, E. Walcher), Freiburg 2010
- Ewige Weisheit: das Geheimnis hinter allen spirituellen Wegen, München 2010
- Kontemplation – ein spiritueller Weg, Freiburg im Breisgau 2011
- Finde deinen inneren Weg, Freiburg im Breisgau 2011
- Das Geheimnis jenseits aller Wege : Was uns eint, was uns trennt, (współautor A. Grün), Münsterschwarzach 2013
- Klang des Göttlichen, Münsterschwarzach 2015
- Weisheitsspuren: die schönsten Impulse, München 2017
(km)